δικαστήρια

Σύμφωνα με το ελληνικό Σύνταγμα (άρθρο 26) τα δ. ασκούν τη δικαστική λειτουργία του κράτους. Στην Ελλάδα, η δομή και η οργάνωση των δ. ρυθμίστηκε θεμελιωδώς, μετά τη σύσταση του Βασιλείου, από τον Οργανισμό των Δικαστηρίων και Συμβολαιογραφείων της 21ης Ιανουαρίου-2ας Φεβρουαρίου 1834, ο οποίος τέθηκε σε εφαρμογή την 1η Ιανουαρίου 1835. Ο οργανικός αυτός νόμος, που τροποποιήθηκε αργότερα και συμπληρώθηκε επανειλημμένα, παραμένει και σήμερα σε ισχύ. Κατά τις σημερινές διατάξεις, εξακολουθούν να διακρίνονται κατ’ αρχήν δύο τάξεις τακτικών δ. (έχουν δικαιοδοσία για κάθε διαφορά που υπάγεται σε αυτά και αποτελούνται από τακτικούς δικαστές), τα πολιτικά και τα ποινικά (βλ. όμως παρακάτω και περί τακτικών διοικητικών δ.). Η λειτουργία τους υποβοηθάται και διασφαλίζεται από τη συνεργασία της εισαγγελικής αρχής, των ανακριτών (ποινικές δίκες) ή των εισηγητών (πολιτικές δίκες, διοικητικές υποθέσεις), των δικαστικών γραμματέων και των δικηγόρων. Στα βοηθητικά όργανα της δικαιοσύνης περιλαμβάνονται, εξάλλου, οι δικαστικοί επιμελητές που ενεργούν τις επιδόσεις, κοινοποιήσεις και εκτελέσεις, καθώς και οι φύλακες μεταγραφών και υποθηκών και οι ληξίαρχοι. Ανώτατο Ειδικό Δ. Tο Ανώτατο Ειδικό Δ. ιδρύθηκε με το Σύνταγμα του 1975 και αντικατέστησε το μέχρι τότε υφιστάμενο Δικαστήριο Σύγκρουσης Καθηκόντων.Στο Ανώτατο Ειδικό Δ. υπάγονται: η εκδίκαση ενστάσεων κατά των βουλευτικών εκλογών (εκλογοδικείο)· ο έλεγχος του κύρους και των αποτελεσμάτων δημοψηφίσματος· η κρίση των ασυμβίβαστων ή της έκπτωσης βουλευτή· η άρση των συγκρούσεων ανάμεσα στα δ. και στις διοικητικές αρχές ή ανάμεσα στο Συμβούλιο της Επικρατείας και στα τακτικά διοικητικά δ. από τη μία πλευρά, και στα αστικά και ποινικά δ. από την άλλη· επίσης, ανάμεσα στο Ελεγκτικό Συνέδριο και στα άλλα δ. (καταφατική σύγκρουση καθηκόντων υπάρχει όταν η διοικητική αρχή θεωρεί ότι μια υπόθεση που έχει εισαχθεί προς εκδίκαση στα πολιτικά δ. υπάγεται στην αρμοδιότητά της· αποφατική, αντίθετα, είναι η σύγκρουση όταν και τα δ. και οι διοικητικές αρχές θεωρούν ότι είναι αναρμόδιες)· η άρση της αμφισβήτησης για την ουσιαστική αντισυνταγματικότητα ή την έννοια διατάξεων τυπικού νόμου, αν υπάρχουν γι’ αυτούς αντίθετες αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, του Αρείου Πάγου ή του Ελεγκτικού Συνεδρίου· η άρση της αμφισβήτησης για τον χαρακτηρισμό κανόνων του διεθνούς δικαίου ως γενικά παραδεκτών. Το δ. αυτό συγκροτείται από τους προέδρους του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Αρείου Πάγου, τέσσερις συμβούλους της Επικρατείας και τέσσερις αρεοπαγίτες που ορίζονται κάθε δύο χρόνια με κλήρωση. Προεδρεύει o αρχαιότερος από τους δύο προέδρους. Οι αποφάσεις του δικαστηρίου αυτού είναι αμετάκλητες και ο νόμος που κηρύσσεται αντισυνταγματικός είναι ανίσχυρος από τη δημοσίευση της σχετικής απόφασης ή από τον χρόνο που ορίζεται σαφώς σε αυτήν. Η διαδικασία και o ειδικότερος τρόπος συγκρότησής του ρυθμίζονται από τον νόμο. δ. κακοδικίας. Δικάζει αγωγές κακοδικίας για δόλο, ασύγγνωστη αμέλεια, παραδρομή ή αρνησιδικία δικαστών ή ολόκληρων δ. (με εξαίρεση των μελών του Συνταγματικού Δ. καθώς και των κρινόντων το κύρος των βουλευτικών ή δημοτικών εκλογών και των πειθαρχικών συμβουλίων). Η συγκρότηση του δ. κακοδικίας ορίζεται από το Σύνταγμα (άρθρο 99) και η σύνθεσή του αποτελείται από τον πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας, που προεδρεύει, έναν σύμβουλο της Επικρατείας, έναν αρεοπαγίτη, έναν σύμβουλο του Ελεγκτικού Συνεδρίου, δύο τακτικούς καθηγητές νομικών μαθημάτων των νομικών σχολών των πανεπιστημίων της χώρας και δύο μέλη του Ανώτατου Πειθαρχικού Συμβουλίου των δικηγόρων που ορίζονται με κλήρωση. Εξαιρείται πάντα το μέλος του κλάδου από το οποίο προέρχεται ο κρινόμενος. Αν πρόκειται για μέλος του Συμβουλίου της Επικρατείας εξαιρείται και ο πρόεδρος, οπότε προεδρεύει ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου. Η διαδικασία αρχίζει με την υποβολή αναφοράς (εντός εξαμήνου προθεσμίας) και είναι προφορική και γραπτή· η συζήτηση γίνεται δημόσια. Ο δικαστής κατά του οποίου γίνεται η αναφορά ούτε κλητεύεται ούτε είναι δεκτός στη συζήτηση· αντιθέτως, o αναφερόμενος (ο αιτών) μπορεί να παρασταθεί. Αν η αναφορά γίνει δεκτή, τάσσεται προθεσμία ενός μηνός για την έγερση αγωγής και, μετά την επίδοση σχετικού αντιγράφου, ο κατηγορούμενος δικαστής οφείλει να απέχει από κάθε ανάμειξη στην υπό κρίση υπόθεση. Η όλη διαδικασία διεξάγεται κατά τα προβλεπόμενα για τη λειτουργία του Ε’ τμήματος του Αρείου Πάγου, όταν αυτό δικάζει κατ’ ουσία πολιτικές υποθέσεις. Σε περίπτωση αποδοχής της αγωγής, η απόφαση που έδωσε την αφορμή της έγερσής της διατηρεί την ισχύ της (εκτός αν προσβλήθηκε με άλλο ένδικο μέσο), αλλά ο δημόσιος λειτουργός που δικάστηκε καταβάλλει τα έξοδα της δίκης και η απόφαση του δ. κακοδικίας εκτελείται αναγκαστικά εναντίον του. Οι αγωγές κακοδικίας πρέπει να συντάσσονται ευπρεπώς και να είναι ακριβείς και αντικειμενικές, αλλιώς ο αναφερόμενος τιμωρείται με πρόστιμο. διοικητικά δ. Οι διοικητικές διαφορές της ουσίας στην Ελλάδα υπάγονται ανέκαθεν στα κοινά διοικητικά δ. Κατά κανόνα η ακύρωση των διοικητικών πράξεων και οι αναιρέσεις των τελεσίδικων αποφάσεων των διοικητικών δ. κλπ. εκδικάζονται από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Ωστόσο, μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2000, πολλές ακυρωτικές διαφορές υπάγονται σε άλλα διοικητικά δ. Στην ευρύτερη κατηγορία των διοικητικών δ. υπάγεται και το Ελεγκτικό Συνέδριο, που έχει αρμοδιότητα να ελέγχει τις δαπάνες του κράτους και των άλλων οργανισμών της διοίκησης που έχουν υπαχθεί σε αυτό με ειδικό νόμο, καθώς επίσης να γνωμοδοτεί, να ελέγχει και να εκδικάζει διαφορές σχετικά με τις συντάξεις του δημοσίου, να ελέγχει τους λογαριασμούς των υπολόγων του δημοσίου, να εκδικάζει υποθέσεις σχετικά με τις ευθύνες των δημοσίων υπαλλήλων και των στρατιωτικών για ζημίες που επήλθαν στο δημόσιο ή στα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου από υπαιτιότητά τους κλπ. εκκλησιαστικά δ. Εκδικάζουν τις ποινικές και πειθαρχικές παραβάσεις των κληρικών καθώς και των μοναχών και ιερομονάχων (Επισκοπικό Δ., πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο Συνοδικό Δ., Δ. για Αρχιερείς, Δ. για Συνοδικούς). πολιτικά δ. Τα πολιτικά δ. είναι αρμόδια για την εκδίκαση κάθε είδους αστικών διαφορών. Στην κατώτατη βαθμίδα των πολιτικών δ. βρίσκεται το ειρηνοδικείο, το οποίο αποτελείται από τον ειρηνοδίκη και τον γραμματέα. Το μονομελές πρωτοδικείο αποτελείται από τον πρόεδρο πρωτοδικών ή τον πρωτοδίκη που ορίζει ο πρόεδρος και από έναν γραμματέα. Ο πρόεδρος πρωτοδικών και δύο πρωτοδίκες, μαζί με τον γραμματέα, συγκροτούν το πολυμελές πρωτοδικείο. Το εφετείο αποτελείται από τέσσερις εφέτες, τον πρόεδρο εφετών και τον γραμματέα εφετών. Η οργάνωση και λειτουργία του Αρείου Πάγου έχει ρυθμιστεί με νόμο ο οποίος προέβλεψε ειδικότερα ότι η ολομέλεια αυτού του δ. συγκροτείται από όλα τα μέλη του και σε περίπτωση κωλυμάτων από έντεκα τουλάχιστον μέλη, ενώ για τη συγκρότηση του κάθε τμήματος (πολιτικού ή ποινικού) απαιτείται η συμμετοχή του προέδρου και έξι μελών, καθώς και η παρουσία του εισαγγελέα και του γραμματέα. Τις λεπτομέρειες της σύνθεσης και λειτουργίας του δ. αυτού ρυθμίζει κανονισμός που συντάσσεται από την ολομέλεια και επικυρώνεται με διάταγμα. Γενικά, σε ό,τι αφορά τα πολιτικά δ., ισχύει η αρχή κατά την οποία υπάρχουν μόνο δύο βαθμοί δικαιοδοσίας και δεν επιτρέπεται να εισαχθεί αυτοτελής αίτηση στο δ. που κρίνει κατ’ έφεση, εκτός αν υπάρχει ειδική, αντίθετη διάταξη νόμου. ποινικά δ. Στην τάξη των ποινικών δ. περιλαμβάνονται τα πταισματοδικεία, τα δ. πλημμελειοδικών (τριμελή ή μονομελή πλημμελειοδικεία), τα δ. ανηλίκων, τα μεικτά ορκωτά, τα εφετεία και ο Άρειος Πάγος. Όταν δεν υπάρχει ειδικό πταισματοδικείο (μονομελές) σε μια περιφέρεια, το τοπικό ειρηνοδικείο είναι και πταισματοδικείο. Κάθε δ. πρωτοδικών είναι συγχρόνως και δ. πλημμελειοδικών, ενώ αναλαμβάνει και την ανάκριση (από ανακριτές οι οποίοι διορίζονται μεταξύ των πλημμελειοδικών) και τις αρμοδιότητες του δικαστικού συμβουλίου (αποφαίνεται σε περίπτωση διαφωνίας ανακριτή και εισαγγελέα, κατά την κύρια ανάκριση). Τα δ. ανηλίκων είναι μονομελή ή τριμελή, συγκροτούμενα από έναν πρωτοδίκη ή από τρεις πρωτοδίκες, ενώ το κατ’ έφεση δικάζον τριμελές δ. ανηλίκων αποτελείται από τον πρόεδρο εφετών και δύο εφέτες. Το εφετείο επί ποινικής ύλης συγκροτείται από τρεις εφέτες στις περιπτώσεις εφέσεων κατά βουλευμάτων του συμβουλίου των πλημμελειοδικών και εναντίον αποφάσεων των τριμελών πλημμελειοδικείων, και από πέντε εφέτες στις άλλες περιπτώσεις. O Άρειος Πάγος, όταν δικάζει τις αιτήσεις αναίρεσης κατ’ αποφάσεων και βουλευμάτων, αποτελείται από τον πρόεδρο και τέσσερις αρεοπαγίτες. Οι παραπάνω δύο τάξεις δ. δεν καλύπτουν ολόκληρο τον χώρο της δικαιοδοτικής λειτουργίας. Το Σύνταγμα απαγορεύει βεβαίως τη σύσταση εξαιρετικών ή εκτάκτων δ. (εκτός από την περίπτωση που αφορά την κατάσταση πολιορκίας) που θα παραβίαζαν την αρχή του φυσικού δικαστή, αλλά δεν εμποδίζει την ίδρυση και λειτουργία δ. ειδικής δωσιδικίας ή αρμοδιότητας. Ορισμένα από αυτά αναφέρονται στον ίδιο τον καταστατικό χάρτη, όπως είναι τα στρατοδικεία, τα ναυτοδικεία, τα αεροδικεία (καθώς και το Αναθεωρητικό Δ. του Στρατού), το Δ. Λειών, το Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ελεγκτικό Συνέδριο, το Ανώτατο Ειδικό Δ. και το Δ. Κακοδικίας. Το νέο κτίριο Διοικητικών Δικαστηρίων στη Θεσσαλονίκη, που εγκαινιάστηκε το 2002 (φωτ. ΑΠΕ) Συνεδρίαση του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου, τον Νοέμβριο του 2001, σχετικά με τις γερμανικές αποζημιώσεις για τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο (φωτ. ΑΠΕ).